Prvi generalni plan Beograda

Beograd u vreme raspisivanja međunarodnog konkursa za Generalni plan

Iako je transformacija Beograda iz pogranične turske varoši u moderni evropski grad započeta u 19. veku, on je početak 20. veka dočekao bez generalnog plana. Važnost postojanja ovog dokumenta za dalji razvoj i uređenje grada je istaklo Udruženje srpskih inženjera i arhitekata, koje je 1912. godine pokrenulo inicijativu za izradu prvog Generalnog plana Beograda. Ona je bila realizovana skoro deceniju kasnije, delom i
usled početka Prvog svetskog rata. Značajni faktori prilikom izrade plana bila su dešavanja koja su usledila posle rata: osnivanje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, činjenica da je Beograd postao središte daleko veće države i da je trebalo da odgovori novim zahtevima koji su iz toga proizlazili, kao i mogućnost proširenja grada i na levu savsku obalu.

Osim toga, Prvi svetski rat je imao veliki uticaj na izgled Beograda i strukturu njegovog stanovništa. U ratu su porušeni značajni javni objekti, bolnice, mostovi, železnica i saobraćajnice, kao i 25% stambenog fonda, ponegde i čitavi blokovi. Broj stanovnika je tokom rata drastično umanjen, na ispod 50.000, ali je do 1921, kada je raspisan konkurs za Generalni plan, više nego udvostručen i iznosio je 112.000 žitelja. Međutim, struktura stanovništva je značajno promenjena. Iz grada činovnika, što je bio pre rata, Beograd se pretvorio u grad radničke klase, a između 65-80% populacije je spadalo u siromašne slojeve. To je bio Beograd čije uređenje i izgradnju je trebalo odrediti Generalnim planom.

Međunarodni konkurs za izradu Generalnog plana

Već u 19. veku je postalo uobičajeno da se organizuju konkursi za urbanističke planove, koji su često bili međunarodni, a beogradski je usledio posle konkursa za planove Beča, Berlina, Ciriha, Kopenhagena i Pariza. Opština je odluku o raspisivanju konkursa donela 1919. godine. Tada je formiran Odbor za izradu programa za stečaj o dobijanju plana za uređenje i proširenje Beograda, sa 28 članova, koji su činili univerzitetski profesori, predstavnici ministarstava i gradske uprave.

Konkurs koji je 1921. objavila Beogradska opština je trajao je od 20. avgusta 1921. do 30. marta 1922. godine. Na konkurs su stigla 23 rada, iz različitih zemlja: Austrije, Nemačke, Švajcarske, Čehoslovačke, Mađarske, Rumunije i Francuske, a samo dva iz Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, i to iz Ljubljane i Vršca. Iz Beograda nije poslat nijedan rad. Žiri, koji su činili pojedini članovi Odbora za izradu programa, ali i predstavnici udruženja francuskih i švajcarskih arhitekata i inženjera, je doneo odluku da nijedan od pristiglih radova ne zavređuje prvu nagradu. Zato su, u sklopu Opštine grada Beograda, u maju 1922, formirani Komisija i Biro za izradu Generalnog plana. Biro je obavljao sve tehničke poslove za potrebe Komisije, odnosno sprovodio u delo njene odluke. Njegov šef je bio ruski arhitekta Đorđe Pavlovič Kovaljevski, koji se često
ističe kao jedna od najznačajnijih ličnosti za izradu Generalnog plana.

Generalni plan za grad Beograd 1923–1924.

Generalni plan za grad Beograd je Opština usvojila u avgustu 1923. i prosledila ga Ministarstvu građevina, koje ga je odobrilo u maju 1924. godine.
Postoje dva sačuvana primerka plana, jedan u Muzeju grada Beograda, a drugi u Urbanističkom zavodu Beograda. Muzejski primerak je izrađen je na plavom ozalid papiru, što je u to vreme bio uobičajen način umnožavanja planova. Uz njegovu levu ivicu su date legenda i popis od 142 objekta i prostora javne namene, koji su na samom planu označeni brojevima. Uz desnu ivicu nalaze se potpisi članova Komisije i šefa Biroa, Đorđa Pavloviča Kovaljevskog. Na planu je vrlo precizno bilo označeno gde treba podići koji objekat ili celinu. Tako je, na primer, železnička stanica planirana na prostoru oivičenom današnjim ulicama Karađorđevom, Savskom i Bulevarom vojvode Mišića. Administrativni centar je bio smešten između Kalemegdana i Slavije, odnosno Dušanove i Nemanjine ulice. Najvažnije javne građevine (državne, opštinske, kulturne, visokoškolske) trebalo je da budu raspoređene na prostoru oko Narodne Skupštine i Tašmajdana. Prostor oko Hrama Sv. Save je bio opredeljen za crkvene objekte, poput Patrijaršije, Bogoslovije i Muzeja Srpske pravoslavne crkve. Gornji grad Beogradske tvrđave je bio namenjen za potrebe vojske, ali i za podizanje spomenika i muzeja (od planirana četiri je realizovan samo Vojni muzej). Ada Ciganlija je još pre usvajanja plana koncipirana kao izletište, a njime je bilo predviđeno da Veliko ratno ostrvo bude mostom spojeno sa Beogradom i pretvoreno u sportski centar. Topčider je bio namenjen za botaničku baštu i zoološki vrt, a stambena predgrađa su pozicionirana u pravcu prema Avali i Rakovici. Planirano je i više vidikovaca, ili terasa, poput onih na Terazijama, Kalemegdanu ili Kosančićevom vencu.

Negiranje i nepoštovanje Generalnog plana je usledilo ubrzo po njegovom usvajanju, a u njemu su podjednako učestvovali pojedinci, gradska uprava i država. Neki od upečatljivih primera su: podizanja palate Glavne pošte (danas Ustavni sud) na mestu predviđenom za zgradu Opštine ili palate Albanija na mestu planiranom za Berzu; orijentacija zgrade Tehničkog fakulteta, koja je trebalo da bude čeono postavljena prema Ruzveltovoj ulici; podizanje stambeno-poslovne zgrade umesto zgrade Ministarstva spoljnih poslova na Tašmajdanu, ili zgrade Arhiva Srbije, koja je trebalo da bude smeštena na današnjem Bulevaru oslobođenja, u Karnegijevoj ulici. Iako su tokom narednih godina usledile mnogobrojne izmene i dopune Generalnog plana, on je ostao na snazi sve do juna 1940. godine. Tada je Ministarstvo građevina objavilo Uredbu za izvođenje Regulacionog plana grada Beograda po Idejnoj skici za regulaciju, čime je Generalni plan iz 1923–1924. prestao da važi.