DANAS JE DAN OSLOBOĐENJA PLANE U VELIKOM RATU: Bez pomena za 3.444 pala ratnika
Na današnji dan, 28. oktobra 1918. Velika Plana je oslobođenja od nemačkog i austro-ugarskog okupatora. To kaže zvanična istoriografija.
U stvarnosti, Velika Plana je oslobođena 27. oktobra uveče, kada je odred pod komandom majora Dušana Dodića iz pravca Starog Sela ušao u varošicu i u njoj prenoćio, a cela teritorija današnje opštine oslobođena je 29. oktobra, kada je okupatorska vojska, nakon celodnevne bitke koja je vođena 28. oktobra, napustila položaje u Velikom Orašju i na desnoj obali Jasenice i povukla se prema Smederevu i Beogradu.
Nakon proboja Solunskog fronta srpska vojska je nezadrživim jurišem oslobađala porobljenu otadžbinu i hitala prema Beogradu. Dolinom Morave prodirala je Prva srpska armija pod komandom vojvode Petra Bojovića, praćena francuskom konjicom, kojom je komandovao general Šarl Tranije.
Udarnu snagu Prve armije činila je Konjička divizija, koja je 26. oktobra, oko pola devet ujutro zauzela Despotovac i nastavila da goni neprijatelja prema Svilajncu. Dolinom Morave napredovale su i Dunavska i Moravka divizija. Prostor od Despotovca do Kragujevca branili su 11. nemačka amija, Alpski korpus i 30. divizija austro-ugarske vojske.
Svilajnac je oslobođen 27. oktobra. U grad su ušle srpska i francuska konjica. Srednja kolona srpske vojske koja je oko šest sati ujutro krenula iz Brzana, a u kojoj su glavninu činile jedinice Dunavske divizije, oko 10 časova je izbila na ivicu sela Markovca. Oko 15 časova konjički eskadron oslobodio je Raču, sat ranije odred pod komandom majora Dušana Dodića zauzeo je Staro Selo (Adžibegovac), a predveče je ušao u Veliku Planu, gde je i prenoćio.
Do prve veće bitke na području Velike Plane došlo je 28. oktobra, oko sedam ujutro, kada su jake neprijateljske snage kod Velikog Orašja, sa leve obale Jasenice, žestokom vatrom dočekale srednju kolonu Konjičke divizije. Neprijatelj je sa Jasenice odstupio sledećeg dana, 29. oktobra, u četiri sata ujutro.
U Prvom balkanskom ratu, Drugom balkanskom ratu i Prvom svetskom ratu poginula su 3.444 ratnika iz Velike Plane. Broj civila koji su stradali u ratnim dejstvima, još više od gladi i bolesti, nikad nije utvrđen ali je nesporno da su u pitanju hiljade staraca, žena i dece.
Vojnici i oficiri iz Velike Plane učestvovali su u svim najvećim bitkama balkanskih i Prvog svetskog rata: Kumanovskoj, Bregalničkoj, Cerskoj i Kolubarskoj bici, a kasnije u borbama na Solunskom frontu i velikoj pobedničkoj ofanzivi u kojoj je Srbija oslobođena od okupacije.
U gotovo svim selima Velike Plane poginulim ratnicima iz tih sela u vreme Kraljevine Jugoslavije podignuti su lepi spomenici, sa mermernim pločama na kojima su uklesana njihova imena.
Zanimljivo je da je možda i najvredniji spomenik ratnicima iz ove opštine palim u ratovima od 1912. do 1918. podigao jedan komunista.
Naime Borivije Perić, učesnik NOB-a i član Komunističe partije, po zanimanju učitelj, je u svojoj knjizi „Moravska svitanja“ objavio spisak svih poginulih kraljevih vojnika.
Pre dvadeset dana opština Velika Plana je polaganjem venaca, prijemom za brojne zvanice koje je organizovao predsednik opštine, svečanom akademijom i kulturno-umetničkim programom obeležila godišnjicu oslobođenja u Drugom svetskom ratu, 10. oktobra 1944. godine.
Na drugoj strani, dan oslobođenja u Prvom svetskom ratu se uopšte ne obeležava.
Broj poginulih boraca iz Velike Plane u Prvom svetskom ratu sedam puta je veći nego broj poginulih partizana u Drugom svetskom ratu, kada je pod komandom Josipa Broza Tita poginulo oko 500 Planjana. Najviše na Sremskom frontu i Kadinjači.
Nakon oslobođenja 1918. oslobodioci nisu streljali ni jednog stanovnika Velike Plane. Po podacima Državne komisije za tajne grobnice, nakon oslobođenja 1944. oslobodici su streljali oko 200 Planjana.
