POZDRAV IZ CRKVE SVETOG SPASA U SKOPLJU:  Skromna zadužbina cara Dušana, sa veličanstvenim ikonostasom

Crkva svetog Spasa nalazi se u Staroj skopskoj čaršiji, najstarijem delu grada, nekoliko desetina metara od čuvene skopske tvrđave, koja dominira gradom na Vardaru. Među pravoslavnim crkvama i manastirima izdvaja se po ikonostasu nemerljive umetničke vrednosti i po tome što je većim delom ukopana u zemlju.

Verovanje da je u pitanju zadužbina najpoznatijeg srpskog vladara ponajviše potiče otud što se u njenom središnjem delu nalazila kamena ploča sa grbom cara Dušana.  Da bi prikrili njeno srpsko poreklo, grčki sveštenici, koji su u 19. veku bili preoteli svetinju,  ploču su oštetili toliko da se ne vidi srpsko obeležje.

Kao ni za većinu svetinja u ovom delu Balkana, ni za najpoznatiju skopsku se ne zna ni približna godina izgradnje. Tragovi otkriveni prilikom raznih faza iskopavanja i obnova o vekovečnosti pričaju dalekoj.

U toku obimnih radova na obnovi crkve 1932. godine, ispod zgrade za stanovanje pronađen je zid za koji su stručnjaci utvrdili da potiče iz 15. veka. Tokom sledećih radova, koji su izvođeni 1963. i 1964. godine, na njenom južnom zidu otkrivene su freske iz 16. i 17. veka.

Svetinju je u 19. veku počela svojatati i grčka crkva, pa su službe održavane naizmenično – jedne nedelje držali su je srpski, druge nedelje grčki sveštenici.  Među njima je često dolazilo do sukoba a sukobljene strane mirili su – Turci. Ponekad, posle većih sukoba između pravoslavne braće, Turci su crkvu zatvarali na po nekoliko nedelja ili meseci.

Spor između srpske i grčke patrijaršije je rešen tako što su Srbi u Skoplju sazidali novu crkvu i poklonili je Grcima, koji su zauzvrat prestali sa svojatanjem Crkve svetog Spasa. Koja je na kraju 19. veka, pa sve do 1912. godine, kad je ovaj grad oslobodila Vojska Kraljevine Srbije, bila jedina srpska crkva u Skoplju.

Jedan od  hroničaralj iz 1913. godine svetinju opisuje kao „neuglednu, nisku i bez zvonika, ali ikonostas to je pravo čudo od drvoreza“.  A ikonostas, koji su 1824. godine izradila braća Petar, Filip i Blagoje Filipović iz Male Reke u dabarskom srezu jeste istinsko umetničko čudo. 

Toliko da je njegovu lepotu i strukturu besmisleno i pokušati dočarati rečima. Kad god sam ga posmatrao i slušao objašnjenja kustosa šta koji deo ikonostasa simbolizuje, a njime je ispričana priča o temeljima hrišćanstva i najvažnijim događajima iz istorije ove religije, uvek mi se nametalo isto pitanje: bože, kako je moguće da ljudska pamet ovo smisli i izrezbari.

A ikonostasom bio je impresioniran i Kralj Aleksandar Prvi Karađorđević pa je naručio da se po istom obrascu uradi ikonostas u staroj Karađorđevoj crkvi u Topoli, koja je posvećena rođenju presvete Bogorodice.  Međutim, ikonstas u Topoli nije ni prineti onom u Skoplju. Ne zato što kopija ne može biti bolja i lepša od originala, već zato što je ikonostas u Dušanovom gradu tako lep, moćan i čudesan da ga nije moguće prekopirati.

Potpisujem: više nikad majka neće roditi umetnika koji će moći izrezbariti čudesne figure i oblike koje su, milimetarskom preciznošću, nadmašujući igru mašte, izrezbarila braća Filipović. Za koju Srbi nisu ni čuli a zaslužila su spomenik zahvalnosti u centru Beograda. Baš iz tog razloga, da podsetim na te čudesne umetnike, na veliku srpsku svetinju i na prelepo Skoplje, nekadašnju prestonicu Dušanovog carstva ali i prestonicu oblasti srpskog velikaša Vuka Brankovića, utemeljivača veličanstvene loze svetorodnih Brankovića, odlučio sam da ovu priču objavim baš na Veliki petak.

Sadašnji skromni spoljni izgled crkva je dobila u 19. veku s tim što su 1932. srušeni stari a podignuti novi zvonik i konak. 

Posle Drugog svetskog rata komunisti su u dvorište crkve postavili sarkofag sa telom makedonskog revolucionara Goce Delčeva. Telo se nalazilo u Bugarskoj ali su ga bugarski komunisti, na čelu sa Georgi Dimitrovim, 1946. godine, poklonili Josipu Brozu i jugoslovenskim komunistima.

Koji su pravoslavnu svetinju praktično oteli od vernika i pretvorili je u mauzolej, što je ostao do današnjih dana. Osim grčkih sveštenika i jugoslovenskih komunista, zadužbinu cara Dušana otimale su i bugarske komite, članovi revolucionarno-terorističke organizacije VMRO.  

Zato što nije hteo da se odrekne pripadnosti srpskoj naciji i otkaže poslušnost Patrijaršiji u Beogradu, teroristi koje je predvodio vojvoda Vasil Adžalarac su krajem 1905. godine kidnapovali i ubili sveštenika Konstantina Minovića, poznatijeg kao pop Koča.

Osim veličanstvenog ikonostasa, crkva ima i nekoliko izuzetno vrednih ikona, od kojih je većina naslikana 1867. godine.

Sa platoa između svetinje i skopske tvrđave pogled puca na prelepi srpsko-makedonski grad,  nad kojim dominira 66 metara visok krst, podignut na vrhu planine Vodno.

Moćno podsećanje gde je poslednja granica prema Albaniji koju Makedonci, Srbi, Grci i Bugari moraju da brane, ukoliko ne žele reprizu prohujalih vekova u kojima je u Skoplju bila zabranjena zvonjava pravoslavnih zvona.

U Crkvi svetog Spasa nije dozvoljeno nikakvo snimanje ili fotografisanje , o čemu brinu zaposleni i video nadzor. Zahvaljujući dobrim ljudima, koji znaju da, kad to treba, na nekoliko minuta zažmure i „zbog kvara“ isključe kamere, napravio sam svakako najnovije fotografije iz najpoznatije skopske svetinje. 

Čija istorija poziva na pomirenje među pravoslavnim narodima ali i na pomirenje između hrišćanstva i islama. Da nije bilo hrišćanstva ova svetinja ne bi bila sagrađena, da nije bilo islama, onog pravog islama koji poštuje druge vere, ova svetinja ne bi bila sačuvana.