NA DANAŠNJI DAN: Poslednji srpski despot, AIDS, Pančo Vilja i još mnogo toga (5. JUN)
Dobro došli u "NA DANAŠNJI DAN", rubriku u kojoj ćemo svakog dana davati kratku retrospektivu najvažnijih istorijskih događaja koji su se desili, zamislite, na današnji dan.
Dogodilo se na današnji dan - 5. jun:
NA DANAŠNJI DAN: Masakr na Tijananmen trgu, Nenad Zimonjić, Čerčil i još mnogo toga (4. JUN)
NA DANAŠNJI DAN: Franc Kafka, studentske demonstracije, Džesi Džejms i još mnogo toga (3. JUN)
NA DANAŠNJI DAN: Radivoj Korać, cirkus, Džoni Vajsmiler i još mnogo toga (2. JUN)
1463. Pogubljen poslednji srpski despot Stefan Tomašević
Rođen oko 1438. godine, Stefan Tomašević iz dinastije Kotromanića bio je poslednji vladar srpske despotovine (1459. godine) i kralj Bosne, Primorja, Humske zemlje, Donjih Kraja, Usore, Soli, Podrinja i Zapadnih strana od 10. jula 1461. godine do 5. juna 1463. godine.
Vladavina Stefana Tomaševića bila je obeležena unutrašnjim i spoljnim izazovima. Osmansko Carstvo bilo je sve moćnije i agresivnije, te je Stefan bio suočen sa sve većim pritiskom i pretnjom od strane Turaka.
Tokom svoje kratkotrajne vladavine, hrabro se suprotstavljao nadmoćnoj osmanskoj vojsci, braneći sa žestinom tvrđavu Smederevo i srpsku despotovinu. Međutim, u Bosni je izdan od strane plemića Radoslava, koji je pod okriljem obećanog novca pustio turske snage da noću prodru u srpski grad Ključ. Radoslav je kasnije odveden pred sultana Mehmeda II, gde mu je kao izdajniku svog kralja odsečena glava.
Iako je Stefan inicijalno dogovorio predaju grada u zamenu na svoje bezbedno napuštanje istog,on će biti odveden do Jajca, koje je u međuvremenu predato Mehmedu II. Sultan Stefana nije ni pogledao, već odmah naredio da mu se odseče glava, bez obzira na prethodni dogovor Tomaševića i jednog turskog velikaša. Kralj Stefan pogubljen je u zoru 5. juna 1463. godine.
1878. Rođen Fransisko "Pančo" Vilja
Pančo Vilja, jedna od najistaknutijih figura meksičke revolucije, rodio se na današnji dan - 5. juna 1878. godine u San Huan del Risu, malom selu u državi Durango, Meksiko. Rođen kao Hose Doroteo Arango Arambula, Pančo Vilja postao je poznat po svojoj hrabrosti, vođstvu i odlučnosti u borbi za socijalnu pravdu i slobodu.
Odrastajući u siromašnoj porodici, Vilja je već u mladosti bio svedok nepravde i zlostavljanja radnika. Njegovo nezadovoljstvo uslovima u kojima su živeli obični ljudi postalo je osnova za njegovu borbu protiv opresije. Nakon što je ubio čoveka koji je napao njegovu sestru, Vilja je primoran da pobegne iz svog sela i postaje gerilski borac.
Pančo Vilja je formirao grupu gerilaca koja je izvodila pljačke i napade na bogate posednike i vojne snage koje su zastupale interese elita. Njegova hrabrost i gerilska taktika ratovanja brzo su mu doneli slavu i podršku meksičkog naroda. Vilja je bio poznat po svojoj strategiji hitrih i neočekivanih napada, kao i po zaštiti siromašnih i nezaštićenih.
Jedan od najpoznatijih događaja u karijeri Panča Vilje bio je njegov marš ka severu Meksika, poznat kao Divlji pohod. Tokom ovog pohoda, Vilja je izvodio napade na vojne konvoje i stanice kako bi podržao revolucionarni pokret i pridobio podršku lokalnog stanovništva. Njegova hrabrost i vojni uspesi privukli su pažnju međunarodne zajednice i medija, čime je postao simbol otpora i borbe za socijalnu pravdu.
Njegov politički uticaj bio je posebno izražen u severnom delu Meksika, gde je uspostavio privremenu vladu. Vilja je bio popularan među lokalnim zajednicama koje su se borile za pravdu i socijalnu jednakost. Njegova borba za prava seljaka, landaros (zemljoposednika) i radnika učinila ga je simbolom revolucije i borbe protiv nepravde.
Iako je Vilja igrao značajnu ulogu u rušenju Dijazovog režima, Meksička revolucija je bila složen proces u kojem su učestvovali brojni lideri i frakcije. Nakon pada Dijaza, politička situacija u Meksiku postala je kompleksna, a rivalstva između različitih frakcija dovele su do unutrašnjih sukoba i političke nestabilnosti.
Nažalost, život Panča Vilje bio je prevremeno okončan tragičnom smrću. Dana 20. jula 1923. godine, Vilja je bio na putu ka gradu Hidalgo del Paralo kada je iznenada napadnut. Iako je uspeo da preživi nekoliko ranjavanja tokom svoje revolucionarne karijere, ovog puta nije imao sreće. Iz nepoznatih razloga, Pančo Vilja je bio ubijen, a okolnosti njegove smrti ostale su nerazjašnjene.
Iako je živeo samo 45 godina, Pančo Vilja ostaje upamćen kao jedan od najpoznatijih i najuticajnijih revolucionara u meksičkoj istoriji. Njegov herojski status i borba za socijalnu pravdu ostavili su trajni pečat na kolektivnu svest Meksikanaca i inspirisali mnoge buduće generacije aktivista i boraca za slobodu.
1898. Rođen Federiko Garsija Lorka
Danas obeležavamo rođendan izuzetnog pisca i umetnika, Federika Garsije Lorka, koji je ostavio neizbrisiv trag u svetu književnosti. Rođen je 5. juna 1898. godine, u gradiću Fuente Vaqueros, u provinciji Granada, Španija. Njegovo stvaralaštvo obuhvata poeziju, dramu i prozu, a njegova dela su prožeta dubokim emotivnim izražajem, bogatom simbolikom i snažnom vezom sa španskom kulturom i tradicijom.
Garsija Lorka je rano pokazao svoj talenat za pisanje i umetnost, a već tokom svojih školskih dana pokazao je izuzetnu strast prema književnosti. Njegovi rani radovi odražavaju slikovitu i emotivnu prirodu, isprepletene sa elementima fantastike i mitologije. Kroz svoju poeziju, Garsija Lorka je dotakao različite teme poput ljubavi, smrti, usamljenosti i društvenih nepravdi.
Njegova najpoznatija dela uključuju zbirke pesama poput "Pevanje", "Zeleni kočije" i "Pesme", kao i drame kao što su "Krvava svadba" i "Kuća Bernarda Albe". Njegovo stvaralaštvo karakterišu izražajni jezik, muzikalnost i vizuelnost, što je doprinelo njegovoj reputaciji kao jednog od najvećih španskih pesnika i dramaturga 20. veka, a od celog njegovog opusa, najpoznatija je pesma "Romansa mesečarka", koja je i u Srbiji uvrštena u školski program.
Pored svoje umetničke karijere, Garsija Lorka je bio aktivno uključen u političke i društvene tokove svog vremena. Bio je deo intelektualne grupe koja se zvala "Generacija 27", koja je težila obnavljanju španske književnosti i kulture. Njegov politički angažman i kritički stavovi prema društvenim nepravdama i autoritarnom režimu doveli su ga u konflikt sa tadašnjom vlašću.
Nažalost, život Federika Garsije Lorka prerano je prekinut. Tokom španskog građanskog rata, bio je uhapšen zbog svojih političkih stavova i nacionalnosti. 19. avgusta 1936. godine, u španskom selu Viznar, bio je pogubljen od strane vojnih snaga Frankovog režima.
1933. Rođen Velimir "Bata" Živojinović
Legenda srpskog i jugoslovenskog glumišta Velimir "Bata" Živojinović rođena je u Jagodini na današnji dan 1933. godine.
U karijeri je glumio u preko 350, najviše filmskih, ali i televizijskih i pozorišnih ostvarenja i zbog ove impozantne brojke ostaće upamćen i kao glumac koji nikad nije odbio ulogu.
Svakako najpoznatiji segment njegove karijere bili su filmovi partizanske tematike, među kojima se izdvajaju: "Kozara", "Most", "Bitka na Neretvi", "Sutjeska" i "Partizanska eskadrila", a možda njegova najvažnija filmska uloga u životu jeste uloga Valtera u kultnom filmskom ostvarenju Hajrudina Krvavca "Valter brani Sarajevo", zbog koje će neverovatnu popularnosti steći čak i u Kini.
Koliko god neka njegova uloga bila, uslovno rečeno, mala, Bata je uvek uspevao da iz nje izvuče maksimum, te će i takve uloge ostajati uklesane u kolektivnom sećanju publike. Jedna od takvih uloga jeste i uloga Gvozdena u antiratnoj drami Srđana Dragojevića "Lepa sela lepo gore".
Čuveni pozdrav "Da se ne ljubimo", šaljivo se koristi i danas među brojnim ljubiteljima i ovog filma.
Velimir "Bata" Živojinović premiuo je 22. maja 2016. godine, u 83. godini života u bolnici Sveti Sava u Beogradu,a sahranjen je 26. maja u Aleji zaslužnih građana na Novom groblju u Beogradu.
1941. Eksplozija u Smederevskoj tvrđavi
Nakon okupacije u Aprilskom ratu, Nemačka je odredila Smederevo kao mesto gde će se skladištiti zarobljena oprema, oružje, municija i benzin Jugoslovenske vojske, odakle će se ona prebacivati u Nemačku koja se tajno spremala za napad na SSSR. Smederevo je bilo izabrano za ovu svrhu jer je bilo dobro povezano železnicom i nalazilo se na Dunavu, a utovar zaplenjenog materijala vršili su zarobljeni pripadnici Jugoslovenske vojske.
Explozija skladišta municije u Smederevskoj tvrđavi, koja se desila 5. juna 1941. godine, predstavljala je jedan od najvećih tragičnih događaja tokom Drugog svetskog rata u Smederevu. Razlozi njenog izbijanja istoriji su ostali nepoznati, a sama eksplozija bila je toliko jaka da je stvorila krater dug 50 i dubok 9 metara, a skoro ceo grad je bio pogođen rušilačkom silom. Stakla na prozorima su pucala čak i u naseljima na obodu Smedereva, a podrhtavanje zemlje, nalik na zemljotres, se osetilo u Velikoj Plani, Beloj Crkvi, Vršcu i Beogradu.
Nesreća je sama po sebi bila još veća jer se desila tokom radnog dana, kada je tamo bilo više ljudi nego obično, a i tog dana su se delila svedočanstva đacima u školama. Prema nemačkim dokumentima, tog dana u Smederevu je bilo između 13.000 i 14.000 ljudi. Broj poginulih se kreće od nekoliko stotina do 2.500 osoba. Uništeno je 450 i teško oštećeno 900 zgrada od ukupno 2.500 koliko je tada bilo u gradu.
Nakon eksplozije, grad je bio teško pogođen, a obnova je počela još tokom okupacije. Za obnovu grada je bio postavljen Izvanredni komesar za obnovu Smedereva, Dimitrije Ljotić, koji je organizovao službu za obnovu grada sa mladim članovima svog pokreta. Pored civila, nemačkih vojnika i žandarma koji su bili angažovani na sanaciji štete, Nemačka je u Smederevo poslala i veću grupu beogradskih Jevreja.
Eksplozija u Smederevu ostavila je trajan trag u istoriji grada i svesti njegovog stanovništva. Godine 1973. podignut je spomenik žrtvama eksplozije, koji je postavljen na mestu gde je bio najveći krater. Dan sećanja na žrtve u ovoj eksploziji najpre je nazvan "Zavetni dan", posle Drugog svetskog rata pa sve do 1981. godine događaj je nosio naziv "5. jun", a od tada pa sve do danas, ovaj dan obeležavamo kao "Dan nezaborava".
1981. Registrovan prvi slučaj AIDS-a
Na današnji dan 1981. godine zabeležen je prvi slučaj side - sindroma stečenog gubitka imuniteta, nakon otkrivanja retkog oblika upale pluća kod pet homoseksualnih muškaraca u Los Anđelesu. Ovaj događaj predstavlja prekretnicu u istoriji bolesti koja je kasnije postala globalni zdravstveni problem.
Sida je bolest koju uzrokuje virus humane imunodeficijencije (HIV) i karakteriše je oštećenje imunološkog sistema, što dovodi do slabljenja organizma i povećanog rizika od infekcija i drugih komplikacija. Nakon što se povećao broj slučajeva neobjašnjivih upala pluća i vrlo specifičnog karcinoma krvnih sudova - Kapošijevog sarkoma, javnost i naučna zajednica postepeno su počele da shvataju da se suočavaju sa novom bolešću koju izaziva dotad neidentifikovani virus.
Kada su naučnici Luk Montanje i Robert Galo izolovali HIV prvi put, bilo je jasno šta je izazivač ove bolesti koja je osamdesetih godina prošlog veka odnosila hiljade života munjevitom brzinom. HIV se prenosi seksualnim kontaktom, krvlju i vertikalnom transmisijom (s inficirane majke na dete preko placente, vaginalnim porođajem ili dojenjem).
S napretkom medicine od tada, do danas, HIV pozitivne osobe se leče veoma uspešno i imaju životni vek isti kao opšta populacija. Terapija je toliko uznapredovala da HIV pozitivne osobe koje je primaju redovno imaju toliko nisku koncentraciju virusa u telu da je postalo nemoguće da infekciju prenesu drugoj osobi na bilo koji način! Čak i HIV pozitivne majke mogu roditi potpuno zdravo, HIV negativno dete.
Bitno je naglasiti i da je u poslednjih nekoliko godina načinjen ogroman korak u razvijanju vakcine protiv HIV-a, te da je danas nekoliko kandidata za vakcinu u kliničkim studijama pokazalo veoma obećavajuće rezultate! Osim toga, danas svet broji 7 osoba izlečenih od HIV infekcije, što predstavlja revoluciju u medicini i pruža nam nadu da se četvorodecenijska pandemija HIV-a bliži kraju.
Saradnik na ovom tekstu bila je Dijana Jovanović, koordinatorka za odnose s javnošću i članica upravnog odbora nevladine organizacije KOMPAS - Kreativni omladinski centar Pančeva za borbu protiv side. Ova organizacija se već 27 godina bavi prevencijom HIV-a i seksualnim obrazovanjem na teritoriji grada Pančeva.
1998. Premijerno prikazan "Trumanov šou"
"Trumanov šou" je filmska tragikomedija reditelja Pitera Vira, koji je premijerno prikazan na današnji dan, 5. juna 1998. godine. Ovaj film je postao jedan od najcenjenijih filmskih ostvarenja svog vremena, a glavnu ulogu tumači neponovljivi Džim Keri.
"Trumanov šou" prati priču o Trumanu Berbenku, čoveku koji je nesvestan da je protagonista najpopularnije televizijske emisije u svetu. Truman živi u izmišljenom gradu po imenu Siheven, koji je zapravo ogroman televizijski studio. Svi ljudi oko njega su glumci, a svaki trenutak njegovog života je režiran i sniman za potrebe emisije. Truman se oseća nesigurno u svojoj svakodnevnici, i postaje svestan da nešto nije u redu. Nakon što primeti niz čudnih događaja i otkrije neke nepravilnosti, Truman kreće u potragu za istinom.
Film "Trumanov šou" istražuje teme identiteta, kontrole, slobode i ljudske autentičnosti. Kroz Trumanovu borbu da otkrije istinu o svom životu, publika je suočena sa pitanjima o granicama medijske manipulacije i moralnosti televizijskih emisija koje se bave privatnim životima ljudi.
Ovo ostvarenje Pitera Vira oduševilo je kako publiku, tako i kritičare, što će mu doneti mnoge nagrade, uključujući tri Oskara za najbolju režiju, najbolji originalni scenario i najbolju sporednu mušku ulogu.
Danas, 25 godina kasnije, "Trumanov šou" ostaje važan deo filmske industrije, a njegove teme i poruke i dalje su relevantne u digitalnom dobu i vremenu preokupiranom televizijom i medijima.
