SLAVA I SMRT U BEOGRADU: Pola veka od nesreće u kojoj su stradali generali Birjuzov i Ždanov

Svaki je Beograđanin bio na Avali, a i mnogi drugi, ako nikada drugačije, a ono na ekskurziji u prvom razredu osnovne škole. Drevna planina nekad je bila vulkan i čini se da se njegovim gašenjem otvorila neprekidna nit vatre desetak kilometara zapadno, na mestu gde se ljube Dunav i Sava. 

Od Malih Skordiska pa do dana današnjeg nije bilo većeg rata u Evropi, a da se neka vojska nije ustremila na Singidun, Albu Greku, Nandorfehervar, Princ Ojgenštat i Beograd. Poslednja okupacija naše prestonice motiv je ovoga članka.

Kada se vraćate sa Spomenika Neznanom junaku ka gradu, nakon nekoliko minuta laganog hoda, sa leve strane stoji beleg za koji mnogi ne znaju kome je posvećen. A, šteta je, jer su oni za čije je sećanje Jovan Kratohvil sazdao spomen 1965. godine to zaslužili.

Daleke 1964, 19. oktobra iz Moskve je poleteo Iljušin IL-18 sa 22 člana poslanstva i 11 članova posade. Namera zvanica bila je da upriliče dvadesetogodišnjicu Oslobođenja Beograda, pogotovo jer su među njima bili i učesnici operacije. Najvažniji u delegaciji bili su Sergej Birjuzov i Vladimir Ždanov, starešine sovjetskih snaga koje su izgnale Nemce sa geografskog Balkanskog poluostrva. Umesto da bez problema sleti na Surčinski aerodrom, letelica je udarila u Avalu donevši trenutnu smrt svima koji su se nalazili u avionu.

Hruščov umešan?

Tragedija od pre pola veka nikada nije potpuno razjašnjena i za sobom i dalje vuče veo nepoznanice. Dok je po jednoj teoriji za sve kriva razlika u mernim sistemima, metrima koje su praktikovali u SSSR-u i stopama koje su se koristile u Jugoslaviji, dotle je po drugima vinovnik tragedije niko drugi do tadašnji vođa SSSR-a Nikita Hruščov.

Navodno se osvetoljubivi samodržac iz Politbiroa svemoćne KP SSSR tako ratosiljao člana Centralnog komiteta, Načelnika generalštaba i jednog od glavnih aktera Kubanske raketne krize, Birjuzova.

Nikolaj Kamanjin, važan član sovjetskog kosmičkog programa, ubrzo posle nesreće, na jednom prijemu je rekao: "Birjuzov je ubijen".

Evo kratkih biografija dvojice za nas važnih istorijskih ličnosti.

Rođen 1904. u Skopinu (Rjazanjska oblast), sa 18 godina je stupio u Crvenu armiju, a sa 22 u Komunističku partiju. Posle školovanja na Vojnoj akademiji "Frunze", brzo je napredovao u službi, da bi od 1939. tri godine komandovao 132. streljačkom divizijom, što je bilo izuzetno budući da su starešine većih formacija retko ostajali na istoj dužnosti preko godinu dana.

S početkom rata ranjen je pet puta jer je često lično vodio juriš na Nemce. Kao zapovednik Druge gardijske armije dao je veliki doprinos opkoljavanju nemačkih armija pod Staljingradom. Postao je komandant Južnog fronta, potonjeg Četvrtog ukrajinskog. Zatim je prebačen u Treći ukrajinski front, gde je kao član komande 37. armije učestvovao u oslobođenju Bugarske i Jugoslavije, a time i Beograda.

Nakon rata bio je na više položaja, da bi 1955. bio proglašen maršalom i postao zapovednik Strateških raketnih snaga, kojima je komandovao do 1962. Tokom tog perioda bio je važan akter u Kubanskoj raketnoj krizi. Između ostalog, uveravao je da će smeštanje raketnog oružja na Kubu uspeti da sakrije od Amerikanaca, što se pokazalo pogrešnim.

Na mesto načelnika Generalštaba sovjetske vojske postavljen je 1963. godine, a bio je i član Centralnog komiteta KP SSSR, kao i poslanik Vrhovnog sovjeta Sovjetskog Saveza. Bio je nosilac mnogih velikih odlikovanja: pet puta je dobio Orden Lenjina, bio je Heroj SSSR, a 1964. je, posmrtno, proglašen za narodnog heroja Jugoslavije.

Dve godine stariji od Birjuzova, Ždanov je rođen 1902. u Kijevu. Dobrovoljno je pristupio Crvenoj armiji u završnom periodu Ruskog građanskog rata, dok je u Partiju primljen 1941. Završio je pešadijsku školu, ali je slavu stekao u mehanizovanim formacijama.

Istakao se u Staljingradskoj bitki, proboju južno-ukrajinskih frontova, te razbijanju neprijatelja na potezu Jaši-Kišinjev, posle čega su Sovjeti uspeli da izbiju na Dunav. Sudelovao je u oslobođenju Bugarske, kada je proglašen Herojem SSSR, Jugoslavije i Mađarske.

Njegov veliki doprinos, potkrepljen i ličnim učešćem u prvim redovima Četvrtog gardisjkog mehanizovanog korpusa u Bitki za Beograd doneo mu je orden Narodnog heroja Jugoslavije 20. oktobra 1944. 

Po završteku rata, završio je Vojnu akademiju generalštaba, službovao je u Dalekoistočnom, Južnouralskom i Prekobajlakskom vojnom okrugu. Držao je položaj starijeg vojnog savetnika Istočnonemačke armije, a smrt ga je zatekla na mestu starešine Tenkovske vojne akademije.

Slava im i hvala.