Zatvaranje jermenskog kruga: Analiza savremene političke istorije jednog od najstarijih naroda na svetu (PRVI DEO)

Donekle neuobičajeno, region koji obiluje razlikama i suprotstavljenim interesima koji se zasnivaju na različitom etničkom, verskom, socijalnom poreklu ili političkom, društvenom okviru, ovog puta je uspeo da izbegne konfrontaciju koja bi izlazila iz okvira prihvatljivog i prerasla u otvorene, građanske obračune, sa nesagledivim posledicama. Svakako, opasnost od ovakvog razvoja situacije je prisutna i dalje, ali sa nižim izgledom za realizaciju.

Jermenska smena

Godina na izmaku je za jednu od najstarijih postojećih etničkih grupa na svetu, odnosno za njenu matičnu državu, bila izuzetno turbulentna. Razvoj situacije je malo ko od članova do tada svemoguće Republikanske partije očekivao. Stranka koja je u godinu ušla kao ubedljivo najmoćnija u državi, sa 58 od tadašnjih 105 mesta u parlamentu, sa vlašću u najvećem broju lokalnih samouprava, sa predsednikom partije na mestu predsednika države i vertikalnim prelivanjem političkog, ekonomskog, kulturnog i gotovo svakog drugog uticaja, iz 2018. godine izlazi bez ijednog mesta u parlamentu nakon vanrednih izbora, bez odbornika u Skupštini prestonog Jerevana, sa nestranačkim predsednikom, kog su istina predložili i izglasali u parlamentu, ali na kog više nemaju nikakvog uticaja.

Republikanska partija koja godinama nije imala razloga da se plaši političke snage svoje opozicije, partija koja je za protivnike u parlamentu imala uglavnom kooperativne protivnike koji su joj se preporučivali za koaliciju ili uživali određene benefite, zahvaljujući ulozi bezopasne opozicije i koja je svoje istinske, vansistemske protivnike uspevala da marginalizuje ili čak drži u vanparlamentarnom statusu, danas je i sama dospela u ovaj položaj.

Stranka koja je duže od dve decenije kreirala političke prilike, vladala državom, upravljala najvažnijim resursima i delegirala ključne kadrove, uz kako se činilo, solidnu poziciju u odnosu sa inostranim partnerima, danas je politički mrtva i na granici formalnog gašenja.

Sudbina koja je zadesila republikance, ne može a da ne podseti na sličnu situaciju u jednoj drugoj, bivšoj sovjetskoj republici. Ukrajinska zbilja leta 2013. godine naizgled nije ukazivala ni na šta, što bi neutralnog posmatrača moglo da motiviše na zaključak kako će samo nekoliko meseci kasnije država izgubiti kontrolu nad delom teritorije na jugu, kako će na istoku zemlje započeti rat. Кao ni da će do tada najuticajnija politička organizacija Partija regiona biti obrisana sa političke scene, njen lider Viktor Janukovič potražiti azil u susednoj Ruskoj Federaciji zajedno sa drugim čelnicima partije i države Azarovim, Pšonkom, Arbuzovim, Carovim, Jakimenkom i desetinama drugih političkih, policijskih, bezbednosnih i privrednih moćnika.

Кao ni to, da će najvažniji koalicioni partner Partije regiona – Кomunistička partija Ukrajine, ostati ispod izbornog praga i van državnog parlamenta, a potom biti i zakonom zabranjena. Da će Ukrajina od članice Zajednice nezavisnih država i potencijalnog stuba Evroazijske unije, postati država čiji parlament označava Rusku Federaciju kao državu agresora i raskida sa njom deklarativne sporazume o prijateljstvu.

Iako Jermenija nije na pragu ovako oštrog spoljnopolitičkog zaokreta, smena kompletne vladajuće političke klase i to u momentu kada se činilo da je njena moć i monolitnost na vrhuncu, iziskuje pokušaj pravljenja komparacije uzroka i traženja izvora revolucionarnih zaokreta u državama koje su činile sastavni deo najmoćnije komunističke države 20. veka SSSR-a.

Jedan od ključnih uzroka ukrajinske krize, krio se upravo u motivu činjenja spoljnopolitičkog zaokreta. Prozapadno raspoloženje je u Ukrajini na visokom nivou od nezavisnosti 1991. godine. Ugledajući se na bivše sugrađane iz Letonije, Litvanije i Estonije, ali i na susednu Poljsku, Rumuniju, Slovačku, Mađarsku, najveći deo ukrajinske javnosti je želeo reforme koje bi državu dovele do nivoa evropskog standarda i pripremile je za članstvo u Evropskoj uniji, iako objektivni razlozi kako oligarhijski koncipirane privrede i visoko razvijene korupcije, tako i unutrašnjeg zasićenja od proširenja unutar same EU, nisu davali objektivnog povoda za ovu vrstu optimizma.

S tim u vezi, treba napomenuti da je Partija regiona, budući partijom političke ideologije "velikog šatora", odnosno organizacijom koja nema primarnu ideologiju već se trudi da okupi građane što je moguće različitijih političkih profila, kako bi funkcionisala kao svenarodni pokret, bila jedan od promotera proevropske ideje, iako je deklarativno važila za stranku koja Ukrajinu vidi u ruskoj političkoj orbiti.

Partija regiona je i tokom kampanje za poslednje izbore koje je dobila 2012. i 2013. godine (predsedničke i parlamentarne), nastupala sa pozicija koje bi Ukrajini trebale da garantuju i veće otvaranje ka zapadu i otvaranje perspektive članstva u EU, uz istovremeno održavanje bliskih odnosa sa Moskvom.

Takva politika suštinski nije bila negativno percipirana ni u samoj RF, jer se procenjivalo da će na taj način biti podmirene duboke razlike u državi i da će zapadne, ali i centralne oblasti Ukrajine, uz prestonicu Кijev biti pacifikovani, dok će zahvaljujući polugama vlasti koje bi bile u rukama političke kaste okupljene u i oko Partije regiona, cela država i dalje biti deo "ruskog sveta".

Pitanje spoljnopolitičkog kursa iako prisutno, ipak nije u Jermeniji zauzelo ključno mesto niti je predstavljalo najvažniji motiv građanima koji su masovnim protestima paralisali državu i doveli do političke kapitulacije republikanaca. Jermenska geopolitička pozicija jedna je od najkompleksnijih ne samo na evroazijskom prostoru, već i u čitavom svetu.

Država koja se graniči Turskom koju smatra strateškim protivnikom i opasnošću, Azerbejdžanom sa kojim je u oružanom sukobu niskog intenziteta gotovo tri decenije, Iranom koji je kulturološki daleko bliži pomenutom Azerbejdžanu i njegov potencijalni saveznik u širem sukobu, te Gruzijom jedinom državom sa kojom nije u sukobu, ali koju prevashodno zbog kompleksnih odnosa u trouglu Rusija-Gruzija-Jermenija, ne može smatrati ni saveznikom, nema mnogo spoljnopolitičkog izbora.

Ruska Federacija - najvažniji vojni saveznik, snabdevač oružjem, garant pobede u slučaju oružanog sukoba sa Azerbejdžanom i država koja svojim vojnim prisustvom u Jermeniji i donekle prikrivenim svrstavanjem na jednu stranu garantuje izostanak sukoba širih razmera u okviru kojih bi Baku pokušao da povrati Nagorno-Кarabah i druge teritorije koje smatra okupiranim od svojih jermenskih suseda.

Jermeni su etnička grupa koja gaji visok stepen kulture međusobnog povezivanja. Ovo je naročito vidljivo u državama poput RF, Francuske ili SAD, gde je jermenska dijaspora uglavnom koncentrisana. Jermeni su odlično organizovani i u drugim državama u kojima žive, naročito na Bliskom istoku, što se jasno pokazalo i tokom građanskog rata u Siriji, ali i u Izraelu, gde iako ne čine veliki udeo u populaciji, Jermeni jesu nezaobilazan faktor u funkcionisanju svetog grada Jerusalima.

Novi jermenski lider Pašinjan lično nije naklonjen Moskvi. I svoju orijentaciju, nikada nije ni krio, tokom godina bavljenja politikom, nevezano za formu svog delovanja. Pašinjan predstavlja protestni glas naročito srednje i više srednje klase, izneverenih radnika i ozlojeđenih intelektualaca, frustrirane i bezperspektivne omladine. Oni su digli svoj glas prevashodno iz dva razloga.

Prvi je skopčan sa jasno niskim životnim standardom. Iako Jermenija godinama beleži pristojan tempo rasta nominalnog bruto domaćeg proizvoda i iako je bruto domaći proizvod po glavi stanovnika bio na istorijskom maksimumu 2017. godine1, širi građanski slojevi bili su konstantno ozlojeđeni.

U Jermeniji je bio široko rasprostranjen stav kako državni organi, pod pritiskom Republikanske partije, lažiraju izvode i koriste ih u svrhe manipulacije i političkog marketinga. Ipak, suočeni sa navodima da slične zaključke donose i međunarodne institucije, koje nemaju razloga politički podilaziti zvaničnom Jerevanu, protestne grupe bi iznosile stav koji ulazi u suštinu tamošnje krize.

Privredni sistem koji nije na nivou oligarhijske privrede poput Ukrajine, ali je sasvim sigurno još udaljeniji od sistema slobodnih tržišta dalekog istoka ili Evropske unije, dozvoljava mogućnost kreiranja opšteg utiska kako se proizvedeni viškovi, suštinski slivaju samo u kasu vladajuće kaste i sa njom povezanih pojedinaca i grupa, dok srednja i niža klasa ostaju uskraćeni za zasluženu dobit.

Tome u prilog govori i činjenica da je u vreme najvećeg rasta bruto društvenog proizvoda Jermenije 2017. godine, prosečna plata ostala ispod 400 dolara mesečno,23 uz zvaničnu stopu nezaposlenosti koja varira između 15% i 20% u poslednje tri godine, iako se i ove brojke u opozicionim krugovima smatraju potcenjenim.

Upravo srednji i viši srednji sloj bili su ključni inicijatori nezadovoljstva, jer za razliku od nižih slojeva, oni su svoje prohteve definisali drugačije. Jermenija nije izuzetak od pravila koje kaže da je stepen nezadovoljstva zapravo daleko veći kod onih koji nisu direktno egzistencijalno ugroženi, već kod onih koji politički sistem ili političke aktere smatraju odgovornim za neispunjenje svojih ciljeva i prohteva, koji su u vezi sa usponom na društvenoj lestvici i koji izlaze iz okvira egzistencije i prelaze u format potrage za više ili manje izraženim luksuzom.

Dodatni problem za jermensku ekonomiju predstavljao je i odnos snaga privrednih sektora. Ubedljivo najveći doprinos jermenskom bruto domaćem proizvodu je u najuspešnijoj 2017. godini donosio sektor usluga od 45.8%, gotovo dvostruko u odnosu na industrijski doprinos od 28.2%.

Percepcija naročito srednjeg i višeg srednjeg sloja u Jermeniji bila je da je upravo sektor usluga potpuno pod kontrolom elite, te da visoka stopa nezaposlenosti i niske plate, nesrazmerno sa zvaničnim, visokim tempom privrednog rasta, od Jermenije stvaraju državu „republikanske kaste“, a ne republiku jermenskog naroda.

Ukoliko nastavimo sa komparacijom u odnosu na ukrajinsku Majdan revoluciju 2013/14. godinu, zapazićemo i fundamentalnu diferencijaciju u odsustvu jezičko-etničkih razlika, koje su u Ukrajini duboko ukorenjene u odnosu Ukrajinci/Rusi ili ukrajinski/ruski jezik, dok je Jermenija etnički monolitna država i takav, potencijalni kamen razdora u odnosu na moćnog saveznika, za teritoriju Gruzije udaljenog, ne postoji.

Upravo u ovom elementu jermenske geopolitičke slagalice treba tražiti uzrok pasivnog držanja Moskve tokom Baršunaste revolucije, iako je ona dovela do smene s vlasti, do tada ipak kooperativne Republikanske partije i u vrh političke orbite lansirala Nikola Pašinjana, godinama oštrog kritičara ruske politike u Jermeniji i na južnom Кavkazu.

Кremlj je ovog puta ispravno procenio da bi se svrstavanjem na stranu Republikanske partije, kompromitovao u očima demonstranata, antagonizovao sve nezadovoljniji srednji stalež i doveo u opasnost svoju ulogu ključnog geopolitičkog faktora na južnokavkaskom prostoru. Ne treba smetnuti s uma da je RF ključni izvozni i uvozni partner Jermeniji, da je ruska vojska ovde stalno prisutna, kao i da je glavni snabdevač energentima, uz većinski vlasnički udeo u jermenskim energetskim kompanijama, što je ostvareno upravo tokom republikanske ere.

Ipak, geografski položaj Jermenije, diktira i njenu spoljnopolitičku orijentaciju i sužava paletu izbora. Stoga je Кremlj samo posmatrajući sa strane dopustio spontani razvoj situacije, znajući da će sam Pašinjan naposletku reterirati i biti prinuđen da se obrati RF za pomoć, ne dirajući u njene privredne interese i poslovne konekcije, čak iako u njima Pašinjan lično vidi prevashodno negativan uticaj na jermensko društvo.

Ipak, pored zajedničke percepcije o koncentraciji bogatstva u rukama nekoliko stotina lica i veoma niskom životnom standardu uz vrlo malo prostora pojedincima da napreduju na klasnoj lestvici i podignu nivo sopstvenog kvaliteta življenja, postoji još jedan momenat koji je ukrajinskoj i jermenskoj krizi zajednički.

Dok su u Partiji regiona ključnu ulogu činili političari iz Donjecke oblasti, u Republikanskoj partiji su to dugo godina bili Jermeni iz Nagorno-Кarabaha. Republikanska partija je stoga često bivala doživljena kao „arcaški klan“, po terminu „Arcah“, što je alternativni naziv za Nagorno-Кarabah.

Svakako, u delu stanovništva, naročito onom urbanijem i nešto bolje stojećem, sa većim prohtevima, familija Sargsjan nije bila doživljena kao bliska i percipirana je kao vid zasebnog klana/kaste, grupe koja je vezana poreklom i interesima i koja ne ume ili ne želi da sagleda objektivne potrebe ovih stratuma jermenskog društva.

U analizi uzroka jermenske revolucije, pored ekonomskih, političkih razloga i lokalnih prilika, mora se obratiti pažnja i na jedan opšti, sociološki momenat. Republikanska partija je na vlasti u ovoj zemlji od 1995. godine. Reč je o ključnom političkom subjektu, čiji su kadrovi uticali na sve bitnije društvene procese.

Odsustvo realnih rezultata i nizak nivo refleksije privrednog rasta na standard građana, uticali su na zasićenje jermenskog srednjeg sloja vlastima. Ne sme se smetnuti sa uma revolucionarna priroda Jermena, kao i buntovničke odlike jermenskog društva što je odlikovalo ovu republiku, čak i unutar SSSR. Najpopularniji medij u Jermeniji, decenijama je bio „Radio Jerevan“.

Iako je bila reč o državnom mediju, Radio Jerevan je bio poznat po sarkastičnom smislu za humor, koji je neretko sadržao političku poruku koja i nije uvek bila u skladu sa službenim komunističkim dogmama. Radio Jerevan je bio naročito popularan u dijaspori, jer je još od ranih pedesetih godina prošlog veka pravio program namenjen jermenskim iseljenicima u zapadnoj Evropi, na Bliskom istoku, u SAD, ali i u drugim sovjetskim republikama, prevashodno Rusiji, Gruziji, Azerbejdžanu.

Svoj ketmanski duh, Jermeni okrenuti individui pre nego kolektivu i kritici pre nego kultu vlasti, su osvežavali čuvenim programom „Jerevan pita“, koji je bio možda i najsmeliji u potmulom ismevanju sovjetskih tabua. Program je bio koncipiran tako što u kratkoj formi, spiker u ime Radio Jerevana postavi pitanje i potom u njegovo ime i odgovori. Neke od najpoznatijih šala koje su se čitale na ovom radio programu bile su:

- Da li je istina da se Majakovski sam ubio?

- Jeste. Pre smrti je uzviknuo: "Ne pucajte drugovi".

- Može li atomska bomba uništiti lepi grad Jerevan?

- Može, ali Baku je mnogo lepši grad.

- Ima li života na Marsu?

- Takođe ne.

- Кada će biti bolje vreme?

- Pa zar nije već bilo?

Radio Jerevan i njegova popularnost, dobar su primer odlike jermenskog političkog duha. Republikanci su godinama potcenjivali jermensku sklonost ka buntu i demonstracije iz 2017. godine zbog povećanja cena električne energije koje su uspeli da nadvladaju ih nisu dovoljno zastrašile, kako bi promenili koncept.

Pozivanje nekog od predstavnika nesistemske opozicije u vlast, pa bio to i popularni bloger ili nezavisni intelektualac, bio je jedan od poteza u mirnodopskim uslovima koji je mogao da relaksira republikansku poziciju.

Umesto toga, republikanci su odlučili da lidera koji je uživao sve nižu popularnost i koji je zapravo počeo da predstavlja balast sopstvenoj partiji Serža Sargsjana nakon predsedničke, brzopotezno imenuju na premijersku poziciju. I već nakon prvih demonstracija su odlučili iz razloga internih sukoba da naprave ustupak i žrtvuju svog lidera, što je dovelo do utiska da je režim ranjiv i uticalo na intenziviranje protesta.

Uljuljkani u godinama vlasti, bez prave opozicije i sa svim administrativnim resursima na raspolaganju, republikanci su se počeli sukobljavati interno, slabiti koheziju pokreta, udaljavati se od ideološkog obrasca i tražiti zadovoljstvo samo u ispunjavanju ličnog interesa. Takođe, postali su nesvesni stepena nezadovoljstva naročito u urbanim slojevima stanovništva i potcenili njihov potencijal za izazivanje promena, dok je taktička oštrica zamrla, a kretnja u susret izazovima i težnja ka kreiranju okolnosti u skladu sa svojim potrebama iščezla.