Kako je viđenje Dobrice Ćosića o Prvom svetskom ratu kao srpskom porazu nadjačalo nauku i zdrav razum?

Širom sveta 11. novembra obeležava se dan kapitulacije Nemačke u Prvom svetskom ratu, 1918. godine, koji je poznatiji kao Dan primirja. 

Ovaj dan se proslavlja širom sveta kao sećanje na kraj krvavog i mukotrpnog rata i u Srbiji od 2012. godine ima status državnog praznika. 

Dan primirja se u Srbiji se obeležava uz nošenje bedža koji je kombinaciju Ordena albanske spomenice i Natalijine ramonde koji nosi ime po kraljici Nataliji Obrenović. 

Poznat je i kao cvet feniks, jer čak i kada se potpuno osuši, ako se zalije može da oživi, što simbolizuje uzdizanje srpske države iz pepela posle Prvog svetskog rata. 

Prvi svetski rat je trajao četiri godine i do tada je bio najveći u istoriji, a primirje između Centralnih i sila Antante potpisano je 11. novembra 1918. godine u 11 sati. Na jednoj strani (Centralne sile) borile su se Nemačka i Austrougarska, a na drugoj strani, (sile Antante) su bile Rusija, Francuska i Velika Britanija. 

Primirje u Prvom svetskom ratu je potpisano u Francuskoj, u specijalnom vagonu maršala Ferdinanda Foša i bilo je na snazi sve do zaključivanja konačnog mirovnog sporazuma u Versaju 28. juna 1919. godine.

Srbija je u tom ratu imala strahovite gubitke. Izgubljeno je više od 50 odsto muškog i oko 30 odsto ukupnog stanovništva. Beograd, koji je dugo bio na prvoj liniji fronta, početkom Prvog svetskog rata imao je, po procenama, oko 90 hiljada stanovnika, a kraj rata dočekao je sa svega oko 10 hiljada. Beograd je bio poprište prve bitke u Velikom ratu i najviše je rušen i najžešće branjen grad u Evropi.

I premda je Srbija odnela pobedu u ratu, najčešći aspekt koji se ističe je veliki gubitak, te tumačenje da je u pitanju srpski poraz.

Prvi svetski rat - pobeda ili poraz

Dubravka Stojanović, redovna profesorka na Odeljenju za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu, bavila se ovom temom u okviru ispitivanja karaktera i uloga srpskih udžbenika istorije u perspektivi dužeg trajanja, u periodu od 1913. do 2021. godine. U studiji "Prošlost dolazi" ona daje odgovore na pitanja: Na koji način su se tumačenja prošlosti menjala u srpskim udžbenicima istorije? Kakva je bila njihova veza sa zvaničnom ideologijom i kulturom sećanja? 

Inače, polje istraživačkih interesovanja Dubravke Stojanović uključuje istoriju ideja, probleme demokratizacije i modernizacije Srbije, istoriju Beograda i analizu udžbenika istorije. Udžbenicima se bavi od 1990-ih godina, a posebno je značajan i zapažen njen rad u pisanju i uređivanju regionalnih udžbeničkih nastavnih materijala i istorijskih čitanki. 

Stojanovićeva je gostujući u popularnom podkastu progovorila o svojoj knjizi, te kako je Prvi svetski rat postao ključan za pokretanje identitetskih pitanja.

- Prvi svetski rat je ključan za identitetska pitanja. Idealan je događaj da se iz njega izvuku ključne političke identitetske poruke, koje su ovde potrebne od odamdesetih godina - govorila je profesorka u "Agelastu", pa dodala:

- On ima najveće srpske pobede. Cerska, Kolubarska bitka, Solunski front su ogromne vojne pobede. On ima ogromne političke i diplomatske srpske pobede, gde je srpska vlada dala njen ratni program, a to je stvaranje Jugoslavije. On ima ogromne žrtve sa srpske strane, koje su, nažalost, podložne manipulaciji i samoviktimizaciji, i strahovite poraze, kakvi su prelazak preko Albanije i vreme okupacije Srbije, posebno ovaj deo pod bugarskom vlašću - ističe ona.

Dubravka Stojanović u svom izlaganju, povodom knjige "Prošlost dolazi", dodaje da je Prvi svetski rat postao "polazište" za stvaranje srpskog nacionalizma, a uzroke nalazi u delu Dobrice Ćosića.

- On je postao glavni okidač srpskog nacionalizma i to već od ranih sedamdesetih, i to preko romana Dobrice Ćosića "Vreme smrti". Već od naslova tog romana; da vi jedan tako važan pobednički događaj pretvorite u vreme smrti, već vidite tu promenu paradigme. Taj događaj je slavljen kao velika pobeda, pre svega, a ove žrtve i ovi porazi su stavljani, nekako, u drugi plan, sve do Dobrice Ćosića. Trijumf u ratu je slavljen kao ogromna pobeda, pre svega, što se dobila Jugoslavija. Ali za Dobricu Ćosića Jugoslavija je greška i poraz. On je na kraju života, u svom političkom testamentu, takozvanom, rekao: "Prvi svetski rat je poraz".

Profesorka Stojanović ističe da je do danas zadržano uverenje o srpskom porazu u Prvom svetskom ratu, premda se to kosi sa onim što je dokazala nauka i što je zdravorazumski fakat.

- Sad je to ta igra, između onoga što svako zdravorazumski zna; pobogu Srbija je na strani zemlja pobednica u tom ratu. Znamo da je Srbija pobedila. Između onoga što je nauka dokazala, da Srbija je pobedila, i onoga što kaže ta javna istorija ili ta javna politika istorije, koju je počeo Dobrica Ćosić, sa rečenicom: "Prvi svetski rat je poraz". Vi možete da kažete nešto sasvim suprotno nauci i zdravom razumu i da to pobedi. Dobrica Ćosić je pobedio i tumačenje Prvog srpskog rata kao poraza je nešto što dominira udžbenicima od devedesetih, pa skoro sve do danas - zaključila je Dubravka Stojanović.

***

"Vreme smrti" je tetralogija srpskog književnika Dobrice Ćosića, izašla u periodu od 1972. do 1979. godine. 

Hronološki, ono je nastavak "Korena", sa radnjom koja se odvija za vreme Prvog svetskog rata. Među glavnim junacima, osim porodice Katić (Aćima, Vukašina, Ivana, Milene i Adama), javljaju se i Nikola Pašić, Živojin Mišić kao i regent Aleksandar. 

Prvi deo romana govori o periodu neposredno nakon Cerske bitke. Sledeća o Kolubarskoj bici, dok se u trećoj i četvrtoj govori o paklu Valjevske bolnice i povlačenju preko Albanije.

Roman "Vreme smrti", posebno treća knjiga, imao je izvanredan prijem kod čitalaca. Za mesec dana prodato je deset hiljada primeraka tog najskupljeg romana na našem tržištu. 

Nastavljam "Vreme smrti"

(iz "Knjige o Titu" Dobrice Ćosića)

Razumevanje i podrška čitalaca uspostavljaju nekakvu ravnotežu s glupom, zlobnom, antisrpskom i neznalačkom kritikom koja prati taj roman. 

Osim nadahnutog poetskog teksta Zorana Gavrilovića, sa dubokim razumevanjem smisla romana, napisanog za Politiku, ništa značajnije nije rečeno o tom romanu. 

Javlja mi se želja da počnem rad na "Porazu", četvrtoj knjizi "Vremena smrti". Treba se predati zanosnoj muci građenja; treba zaroniti u tu neizvesnost srpske sudbine.