Zašto je Uroš Predić sebe naslikao kao ubicu Svetog Stefana? Platno stajalo na štafelaju dok je slikar umirao

Uroš Predić, jedan od najvažnijih predstavnika srpskog realizma u slikarstvu, bio je majstor portreta i narativnih kompozicija koji su prikazivali živote i vrednosti srpskog naroda. Svojim radom obuhvatao je širok spektar tema – od istorijskih prizora i svetaca do dirljivih portreta običnih ljudi. Njegove slike često zrače dubokim emocijama i pažljivo oslikanim detaljima, čime je uspeo da uhvati suštinu i duh epohe, ostavljajući neizbrisiv trag u srpskoj kulturi i umetnosti.

Jedna od najvećih misterija vezanih za Predića je njegova poslednja, nedovršena slika, koja je pronađena na štafelaju u njegovom ateljeu nakon smrti. Na slici je prikazano kamenovanje Svetog Stefana, prvog hrišćanskog mučenika, a posebno je intrigantan detalj da je Predić u liku grešnika koji baca kamen naslikao svoj vlastiti lik. Ovaj simboličan prikaz izaziva brojna tumačenja i pitanja o umetnikovim poslednjim mislima i mogućoj refleksiji na sopstvene greške i iskušenja, što ovu sliku čini jednom od najzagonetnijih i najpotresnijih umetničkih oporuka u srpskoj umetnosti.

Bogat opus religioznog slikarstva i kontroverze

U poslednjoj deceniji XIX veka, umetnički izraz Uroša Predića doživeo je značajnu transformaciju, prelazeći iz okvira žanr-slikarstva ka religioznim temama, koje su, uz portrete, postale najdominantniji segment njegovog opusa. Njegov prvi susret sa religioznim slikarstvom datira još iz detinjstva, kada je, kao dečak, počeo da oslikava ikone na papiru koristeći tehniku tempera i akvarela. I

Srpska pravoslavna crkvena opština Stari Bečej ga je angažovala za rad na monumentalnom ikonostasu u crkvi Svetog velikomučenika Georgija. Ovaj rad, koji je trajao od 1889. do 1893. godine, označava početak Predićevog dugog i plodnog angažmana u religioznom slikarstvu, a ujedno i otvara vrata za buduće projekte.

Predićeve ikone iz Bečeja izazvale su ne samo divljenje, već i brojna polemika u javnosti. Naime, mnogi su kritikovale njegov način prikazivanja svetitelja i biblijskih scena, koje su odstupale od ustaljenih kanona pravoslavne ikonografije. Dok su neki kritičari ukazivali na njegovu inovativnu upotrebu realizma, što je bio smelo, gotovo revolucionaran pristup u religioznom slikarstvu tog vremena, drugi su izražavali negodovanje zbog toga što su svi likovi na njegovim ikonama, uključujući i same svece, izgledali previše ljudski i realni, što je bilo u suprotnosti sa tradicionalnim prikazima svetaca kao transcendentnih bića na pravoslavnim ikonama. Pored toga, Predićev stil je bio pod snažnim uticajem zapadnih renesansnih umetnika, što je mnogima delovalo kao previše stran uticaj u okviru pravoslavne crkvene umetnosti.

Po mišljenju umetnika i njegovih biografa, bečejski ikonostas predstavlja jedno od njegovih najvažnijih dela, koje je postavilo temelj za njegov dalji rad na slikanju ikonostasa. Uprkos kritikama, crkva je nastavila da angažuje Predića za oslikavanje ikona, prepoznajući njegov talent i značaj njegovih radova.

Bogorodica u Almaškoj crkvi

Jedan od najpoznatijih i najkontroverznijih radova iz ovog perioda bio je njegov prikaz Bogorodice sa Hristom, ikona koja je izazvala veliku pažnju 1905. godine. Ova ikona je urađena kao dar za Bogorodičin tron u Almaškoj crkvi u Novom Sadu, a mnogi su kritikovali Predića zbog načina na koji je prikazao Bogorodicu. Njena prikazana figura, kao realna žena u pokretu, bila je u suprotnosti sa uobičajenim, idealizovanim prikazima svetaca, što je izazvalo burne polemike među crkvenim krugovima i umetničkom javnošću.

Predić se branio ovim stavom: "Moje crkvene slike nisu nastale u nameri da se pobožni gledalac njima moli, tražeći od njih neku nadzemaljsku pomoć, već samo imaju zadatak da dirljivo prikažu jedno sveto lice ili događaj, koji će gledaocu živo predočiti jedan prizor i pokrenuti njegovu dušu u saosećanje, uzneti ga od briga i nevolja svakidašnjice ka nebeskome i večnome, višim silama koje upravljaju sudbinama čovečanstva. One su dakle ipak utešne, ali nemaju pretenziju da se smatraju čudotvornim. I takve su religiozne slike velikih majstora svih vremena."

Pored monumentalnih ikonostasa, Predić je naslikao i veliki broj pojedinačnih ikona, uglavnom posvećenih velikim pravoslavnim svetiteljima. Njegove ikone svetog Nikole i svetog Đorđa, zaštitnika njegove porodice, posebno su cenjene, jer su sačuvale karakteristični Predićev stil, koji je spretno spajao realizam sa duhovnim idealizmom.

Kamenovanje Svetog Stefana

Slika "Kamenovanje svetog Stefana" predstavlja jedno od najdirljivijih i simbolički najbogatijih dela ovog umetnika, ostavljajući snažan utisak kako kroz prikaz scene, tako i kroz umetnikov odnos prema samom sebi. Nastala pred kraj njegovog života, ostala je nedovršena, zatečena na štafelaju u njegovom ateljeu nakon njegove smrti. Ovaj rad ne samo da prikazuje mučeništvo svetog Stefana, prvog hrišćanskog mučenika, već nosi i dublju refleksiju umetnikovog unutrašnjeg sveta.

U centru kompozicije vidimo Svetog Stefana u belom, oborenog na kolena, sa izrazom bola i smirenja na licu, dok ga okružuju figure njegovih mučitelja, kamenujući ga. Sveti Stefan je prikazan u trenutku kada prihvata svoju sudbinu, čineći ga simbolom bezuslovne vere i hrabrosti pred nepravdom i nasiljem. Njegova figura deluje blago i uzvišeno u kontrastu sa brutalnošću i oštrim izrazima lica napadača.

Ono što ovu sliku čini posebno zanimljivom jeste činjenica da je Uroš svoje lice naslikao kao lik jednog od grešnika koji baca kamen na svetitelja. Na taj način, umetnik se poistovećuje sa grešnikom i time preuzima na sebe teret krivice i pokajanja. Ovaj postupak je duboko ličan i odražava Predićevu skromnost i religioznu introspektivnost. Kroz taj autoportret, on priznaje sopstvene slabosti i mane, simbolički se povezujući sa ljudskom sklonošću greškama i grehu.

Predićev čin samoprikazivanja kao grešnika ima duboku religijsku i moralnu težinu. Kao osoba poznata po svojoj skromnosti, jednostavnosti i duhovnom životu, Predić nikada nije pokušavao sebe idealizovati, već je gajio osećaj poniznosti i samosvesti. U njegovim delima vidimo sklonost ka realizmu i isticanju duhovnih vrednosti, a ovde, kroz svoju poslednju sliku, otkriva i svoju ljudsku nesavršenost, pokazujući kako je i on deo istog sveta koji je podložan greškama. Takvoj poruci ide i prilog njena nezavršenost, te grubi potezi na slici bitno odudaraju po nesavršenosti od gotovo savršenih prikaza na ostalim njegovim platnima.  

I drugi slikari su slično radili, ali nisu išli toliko daleko

U istoriji slikarstva nije zabeležen postupak autoportretisanja u kojem umetnik direktno prikazuje sebe kao grešnika koji ubija sveca. Međutim, poznato je da su mnogi slavni slikari stvarali autoportrete koji su na simboličan način ukazivali na njihovu unutrašnju borbu i grešnost. Ipak, niko nije otišao toliko daleko kao Predić, čiji rad pomera granice u umetničkom prikazu moralnih dilema i religioznih tema.

Mikelanđelo – U svojoj fresci "Strašni sud" u Sikstinskoj kapeli, Mikelanđelo prikazuje apokaliptičnu scenu u kojoj su duše ljudi suočene sa Hristovim sudom. Na toj fresci umetnik je naslikao sebe u obliku oderane kože koju drži Sveti Bartolomej. Ovaj autoportret se često tumači kao simbol umetnikovog pokajanja i njegove borbe sa sopstvenim strahovima i nesigurnostima, ali i kao poruka da ga je umetnost istrošila i iscedila.

Rembrant – Rembrantovo delo "Povratak bludnog sina" (oko 1669) predstavlja jedan od najdirljivijih prikaza pokajanja u zapadnoj umetnosti. Slika prikazuje trenutak kada se bludni sin, iscrpljen i pogružen, vraća ocu koji ga prima raširenih ruku. Rembrant ovde koristi suptilne izraze lica da prenese osećaj kajanja i bezuslovnog oproštaja, što se smatra odrazom umetnikovih ličnih patnji, gubitaka i traženja oproštaja u kasnijim godinama života.

Karavađo – poznat po svom turbulentnom životu, često je u svojoj umetnosti obrađivao teme greha, pokajanja i traženja oproštaja. U slici "David sa glavom Golijata", umetnik je svoj lik preneo na lice odrubljene glave Golijata, što mnogi smatraju simbolom njegovog pokajanja zbog nemirnog života. Prikazujući sebe kao žrtvu kazne, Karavađo se simbolički suočio sa svojim greškama, smatraju istoričari umetnosti.